Мурат Укушов, КРнын эмгек сиңирген юристи — атайын Elgezit.kg үчүн
Кыргыз Республикасынын президенттик институтуна 30 жыл толду: 1990-жылдын 24-октябрында “легендарлуу парламент” атыккан Кыргыз ССРинин Жогорку Советинин 12-чакырылышы «Кыргыз ССРинин Президентинин кызматын белгилөө жана Кыргыз ССРинин Конституциясына (Негизги Мыйзамына) өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү жөнүндө» Мыйзамын кабыл алышкан. Өткөн отуз жыл ичинде биздин өлкөдө президенттик институт тикендүү жолду басып өттү, өйдө-төмөн болду, кризисти башынан өткөрдү.
Президенттик институт көпчүлүк өлкөлөрдө бар. 90-жылдардын башында БУУга кирген 183 өлкөнүн 130унда президенттик кызмат бар эле. Бир чети бул сандар президенттик системанын жайылганын билдирет, бирок ар кайсы өлкөдө президенттердин укуктук макамы ар башка. Кыргызстанда президенттик институттун түптөлүшү кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн өнүгүшүнүн жаңы этабын ачып, биздин өлкөдө болуп жаткан эбегейсиз зор өзгөрүүлөргө, Кыргызстандын заманбап дүйнөдө кабыл алынган башкаруу тутумдарына өткөндүгүн далилдеп турду. Кыргыз Республикасынын Президентинин кызмат ордун белгилөө биздин мамлекетте бир эле мезгилде президенттик институт пайда болду дегенди билдирбейт. Кыргызстандагы президенттик институттун салыштырмалуу кыска тарыхы бар жана анын тамыры 1991-жылы декабрда Советтик Социалисттик Республикалар Союзунда (СССР) кулаганга чейин ушул институттун түптөлүшү жана өнүгүшү менен ажырагыс байланышта.
СССРде жана союздук республикаларда президенттик институттун түптөлүшү
СССРде жалпысынан мамлекет башчысынын институтуна жана айрыкча президенттик институтка болгон мамиле терс болгон. Бул маселелер эч кандай укуктук актыларда чагылдырылган эмес, мисалы, 1924, 1936, 1977-жылдардагы СССРдин Конституциясынын тексттеринин анализи буга далил. Илимий адабияттарда мамлекет башчысынын (президенттин) институту негизинен буржуазиянын эмгекчи элди кысымга алуу кызыкчылыгына кызмат кылган таза буржуазиялык институт катары чечмеленген. СССРде бир гана мамлекет башчы (президент) болбошу керек деп саналган. СССРде коллегиалдуу мамлекет башчысы болгон — бул Жогорку Советтин Президиуму, анын ичинде Жогорку Советтин Президиумунун Төрагасы, Жогорку Совет тарабынан шайланып, Жогорку Кеңешке отчет берет. Ушундай эле система бардык союздук республикаларда иштеп келген.
Жалпысынан, президенттик институт советтик башкаруу тутумуна органикалык жактан жат болгонун айтуу керек.
Бийликти бөлүштүрүү принциби, анын бир көрүнүшү — мамлекеттик органдардын тутумунда мамлекет башчысынын бирден-бир институтунун — президенттин, Советтердин суверендүүлүгүнүн, алардагы мыйзам чыгаруу жана аткаруу бийлигинин айкалышкан концепциясы менен туура келген эмес. Мамлекеттик жана коомдук турмуштун эң маанилүү маселелерин КПССтин Борбордук Комитеттин Башкы секретары башчылык кылган Борбордук Комитетинин Саясий бюросу чеччү. Союздук республикаларда — Борбордук Комитеттин биринчи секретары башчылык кылган республикалык партиялык уюмдун Борбордук Комитетинин бюросу. Ошентип бул иш жүзүндө партия лидеринин колуна чоң бийликтик укуктарды берди.
20-кылымдын 80-жылдарынын аягы СССР үчүн системалык социалдык жана экономикалык кризистердин мезгили болуп, ал өнөр жайдын төмөндөшүнө, гиперинфляцияга жана жашоо деңгээлинин кескин төмөндөшүнө алып келген. Союздук республикалардагы улуттар аралык мамилелер дээрлик бардык жерде начарлап кетти. 1989-жылы СССРде абал критикалык чекке жакындады. Саясий, социалдык-экономикалык тармактарда абал татаалдай берди. СССР сыяктуу көп улуттуу мамлекетте улуттар аралык мамилелердин курчтугу кооптуу мүнөзгө ээ болду. Республикалар арасындагы экономикалык байланыштар, аткаруучулук тартип жана укуктук тартип начарлай баштады, экономикалык баш аламандыктан жана керектөө товарларынын кескин тартыштыгынан улам, өлкө калкты эң керектүү товарлар менен камсыз кылуу үчүн купон тутумуна өтүп, кылмыштуулук, анын ичинде уюшкан кылмыштуулук көбөйдү. Союздук аткаруу бийлигинин механизми ыдырай баштады жана союздук республикалардын, айрыкча Прибалтика республикаларынын (Латвия, Литва, Эстония) борбордон чегинүү умтулуулары барган сайын кеңири кулач жая баштады. Мамлекеттик бийликтин жогорку органдарынын иш-милдеттерин чектөөдөгү дал келбөөчүлүк, алардын ыйгарым укуктары менен жоопкерчиликтеринин арасындагы айрмачылык мамлекеттик бийлик механизминин натыйжалуулугун төмөндөттү. Парламент, Өкмөт, укук коргоо жана сот органдарынын ортосундагы байланыштын жоктугу барган сайын күч алып жатты. Бүткүл СССР боюнча саясий жана социалдык-экономикалык тармактарда өзгөчө кырдаал түзүлгөн. Мунун бардыгы 1990-жылдын март айында кеңири ыйгарым укуктарга ээ болгон СССРдин Президентинин кызматын орнотуу жараянын тездетти.
1989-жыл бою кызуу талкуудан жүргөндөн кийин, 1990-жылы 14-мартта СССР эл депутаттарынын үчүнчү Съездинде СССРдин ошол учурдагы Конституциясына өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү жөнүндө СССРдин Мыйзамы кабыл алынып, анда СССРдин Президентинин кызматы бекитилген. Өлкөдөгү социалдык-экономикалык жана саясий кырдаалдын курчтугу жалпы элдик добуш берүү менен СССРдин биринчи Президентин шайлоону кыйындатты, анын үстүнө тиешелүү ченемдик укуктук база жок болчу.
Ошондуктан, алгач СССР Жогорку Советинин сессиясында, андан кийин СССР эл депутаттарынын үчүнчү съездинде СССРдин биринчи Президентин адаттан тыш кеңири өкүлчүлүктүү орган болгон 2250 депутаттан турган СССР эл депутаттарынын съездинде шайлоо максатка ылайыктуу деп табылды. Натыйжада КПСС БКнын Генералдык катчысы М.С.Горбачев СССРдин биринчи президенти болуп шайланган. Кийинчерээк ал акыркы дагы президент болгонуна күбө болдук.
СССРдин Президентинин кызматы орнотулгандан кийин, Союздун республикаларында дээрлик бардык жерде Президенттин кызматын белгилөө зарылдыгы жөнүндө идеялар көтөрүлө баштады. Орто Азиядагы республикалар алгачкылардан болуп бул идеяны көтөрүп чыгып жатышты.
Ошентип, Өзбекстанда Президент институтун түзүү СССРдин Президентинин кызмат орду орнотулгандан кийин дароо ишке ашкан. 1990-жылдын 24-мартында эле Өзбек ССРинин Жогорку Кеңеши Өзбекстан Республикасынын Коммунисттик партиясынын Борбордук Комитетинин биринчи катчысы Ислам Каримовду Президенттин кызмат ордуна шайлады.
Казакстанда 1990-жылы 24-апрелде «Казак ССРинин Президентинин кызматын белгилөө жөнүндө» Казак ССРинин Мыйзамы кабыл алынган. Ушул эле айда Казак ССРинин Жогорку Совети Казакстандын Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи катчысы Нурсултан Назарбаевди республиканын Президенти кылып шайлады.
Тажикстанда 1990-жылы жазында 12-чакырылыштагы Жогорку Советке шайлоо өткөрүлгөн. 1990-жылы 12-апрелде Жогорку Кеңештин төрагасынын кызмат ордуна Тажикстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи катчысы Кахар Махкамов шайланган. Ошол эле жылы күзүндө Тажик ССРинин Президентинин кызматы түзүлгөн. 1990-жылы 30-ноябрда Жогорку Советте биринчи президенттик шайлоо болуп, анда К.Махкамов Тажикстандын биринчи президенти болуп, ошол эле учурда өкмөттү жетектеп баштаган.
Түркмөнстанда Түркмөнстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи катчысы Сапармурат Ниязов 1990-жылы январда Жогорку Советтин төрагасы, ал эми ошол эле жылы 27-октябрда Түркмөнстандын биринчи президенти болгон (ал 2006-жылы көз жумганга чейин башкарган). Бардык башка кесиптештеринен, Жогорку Советтер (парламенттер) тарабынан шайланган Борбордук Азия мамлекеттеринин президенттеринен айырмаланып, Түркмөнстандын Президентине биринчи шайлоо жалпы элдик добуш берүү менен өткөрүлдү. Андан кийин Сапармурат Ниязовду шайлоочулардын 98,3% колдогон.
Кыргызстанда Президенттин кызматын түзүү жана биринчи Президентти шайлоо
Кыргызстанда, 1990-жылы апрелде өткөн 12-чакырылыштагы Кыргыз ССР Жогорку Советинин биринчи сессиясында, айрым демократиялык көз караштагы депутаттар республикада Кыргыз ССРинин Президентинин кызматын түзүү маселесин көтөрүшкөн. Бирок, Кыргыз ССР Жогорку Советинин партиялык-номенклатуралык элита башында турган депутаттык корпустун консервативдик бөлүгү бул демилгеге каршы чыгышты. Республиканын президентинин кызматын орнотуу идеясынын каршылаштары муну биринчи кезекте борбор менен (б.а. Москва менен) макулдашуу керек деген жүйө келтиришкен.
Бирок, жашоо өз мыйзамын орнотту. Республикада объективдүү жана субъективдүү себептерден улам тездик менен начарлап бараткан социалдык-экономикалык абалдын кысымы астында, Кыргыз ССР Жогорку Советинин консервативдик жетекчилиги 1990-жылы 22-октябрда Кыргыз ССРинин 12-чакырылыштагы Жогорку Советинин кезексиз 2-сессиясын чакырууга аргасыз болду. «Президенттик кызмат жөнүндө» маселеси сессиянын күн тартибиндеги экинчи маселе болчу.
1990-жылдын 24-октябрындагы кезектеги отурумунда, Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңеши «Кыргыз ССРинин Президентинин кызматын белгилөө жана Кыргыз ССРинин Конституциясына (Негизги Мыйзамына) өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү жөнүндө» Кыргыз ССРинин Мыйзамын кабыл алган.
Кыргыз ССРинин Президентинин — мамлекет башчысынын кызматы республикада саясий жана социалдык-экономикалык өзгөрүүлөрдү өнүктүрүү, мыйзам чыгаруу, аткаруу жана сот органдарынын иш-аракеттерине кепилдиктерди камсыз кылуу жана мамлекеттик органдардын ишинин жоопкерчилигин жана натыйжалуулугун жогорулатуу жана жарандардын укуктарын, эркиндиктерин жана коопсуздугун камсыз кылуу максатында негизделген. 1978-жылдагы Кыргыз ССРинин Конституциясына кошумча бөлүм киргизилген, ал Кыргыз ССРинин Президентинин укуктук статусун бекемдеген.
Эртеси, 1990-жылы 25-октябрда, Жогорку Кеңештин пленардык жыйыны болуп, анда Республиканын Президентин шайлоо маселелери талкууланды. Кыргыз ССРинин Президентин шайлоо боюнча эсептөө комиссиясын түзүү, жашыруун добуш берүүнү өткөрүү жана анын натыйжаларын Кыргыз ССРинин Президентин шайлоо боюнча чечимдер кабыл алынды.
Добуш берүүнүн биринчи турунда республиканын Президенттигине талапкерлер көрсөтүлдү: А.Масалиев — Республиканын Коммунисттик партиясынын биринчи катчысы, А.Жумагулов — Республиканын Министрлер Кеңешинин төрагасы, Ж.Аманбаев — Коммунисттик партиянын Ысык-Көл обкомунун биринчи катчысы жана Ж. Сааданбеков – Республикалык Жогорку Советтин туруктуу комиссиясынын төрагасы. Бирок Ж.Сааданбеков кайрадан эле баш тарткан. Жашыруун добуш берүү төмөнкүдөй жыйынтыктарды берди: Ж.Аманбаев — 83 “макул”, 253 “каршы”; А.Жумагулов — 96 “макул”, 237 “каршы”; А.Масалиев — 154 “макул”, “каршы” 179 добуш.
Добуш берүүнүн биринчи турунда эң көп добуш топтогон А. Масалиев жана А. Жумагулов кийинки турга өтүштү. Экинчи турда А.Масалиев 171 “макул”, 169 “каршы”, А. Жумагулов 169 “макул”, 171 “каршы” добуш алышкан.
Кыргыз ССРинин Президентинин кызматын түзүү жана Кыргыз ССРинин Конституциясына (Негизги Мыйзамына) өзгөртүүлөрдү жана толуктоолорду киргизүү жөнүндө мыйзамга ылайык, Кыргыз ССРинин эл депутаттарынын жалпы санынын жарымынан көбүнүн добушун алган талапкер шайланды деп эсептелмек. Эгерде добуш берүү учурунда талапкерлердин бири дагы добуштардын жарымынан көбүн ала албаса, эң көп добуш алган эки талапкер үчүн экинчи жолу добуш берилмек. Эгерде ушул учурда дагы эки талапкердин бири дагы Кыргыз ССРинин Эл депутаттарынын жалпы санынын жарымынан көбүнүн добушун ала албаса, анда жаңы талапкерлер көрсөтүлмөк.
Добуш берүүнүн экинчи туруна өткөн эки талапкер А.Масалиев менен А.Жумагулов дагы талап кылынган добуштарды ала алышкан жок. Ошентип, Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи катчысы А.Масалиев президенттик шайлоодо утулуп калган — депутаттардын 5 гана добушу жетпей калган.
Республиканын Президентинин кызмат ордуна жаңы талапкерлерди көрсөтүү жана добуш берүү 1990-жылы 27-октябрда өткөн. Бул жолу талапкерлердин саны көп болду.
Талапкерлердин катарында: Н.Исанов — Ысык-Көл облустук Аткаруу комитетинин төрагасы, Э.Дүйшеев — Республиканын Министрлер Кеңешинин Төрагасынын биринчи орун басары, Ж.Түмөнбаева — Республиканын Министрлер Кеңешинин Төрагасынын орун басары, Ж.Асанкулов — Республиканын Мамлекеттик коопсуздук комитетинин төрагасы, Т. Койчуев – Республиканын Илимдер академиясынын вице-президенти, С.Аблесов – Мамлекеттик курулуш комитетинин төрагасы, А.Муралиев – Фрунзе шаардык аткаруу комитетинин төрагасы, Б.Осмонов – Коммунисттик партиянын Токтогул райондук комитетинин биринчи катчысы, Ч. Баекова — Республиканын Жогорку Кеңешинин туруктуу комиссиясынын төрагасы, М. Шеримкулов — Республиканын Коммунисттик партиясынын Борбордук Комитетинин катчысы, М. Асеинов — Республиканын Министрлер Кеңешинин төрагасынын орун басары жана А. Акаев — Республиканын Илимдер академиясынын президенти, СССР Жогорку Кеңешинин депутаты болгон. Талапкерлер Ж.Түмөнбаева, Ж.Асанкулов, Т.Койчуев, Ч.Баекова, М.Шеримкулов жана М.Асеинов баш тартышты.
Биринчи турда жашыруун добуш берүү төмөнкү натыйжаларды көрсөттү:
Аблесов С. – 17 добуш – «макул», 313 добуш – «каршы»; Дүйшеев Э. – 19 добуш – «макул», 311 добуш – «каршы»; Муралиев А. – 31 добуш – «макул», 299 добуш – «каршы»; Осмонов Б. – 16 добуш — «макул», 314 добуш – «каршы»; Исанов Н. – 74 добуш – «макул», 256 добуш – «каршы», Акаев А. – 137 добуш — «макул», 193 добуш – «каршы». Көпчүлүк добуш менен экинчи турга Акаев А. жана Исанов Н. чыкты.
Экинчи турда добуш берүүдө Жогорку Кеңештин депутаттары А.Акаевге артыкчылык беришкен: 179 депутат «макул» болуп, 147 депутат каршы чыгышкан. Ал эми Н.Исановго 62 депутат «макул», 264 депутат «каршы» добуш беришкен. Ошентип, А.Акаев Кыргызстандын тунгуч президенти болуп калган.
Бир жылдан кийин, 1991-жылы 12-октябрда, бүткүл элдик Кыргызстандын Президентин шайлоо болуп өттү. Анда жалгыз талапкер А.Акаев гана болгон. Ага 1 миллион 968 миң 781 жаран добуш берген, башкача айтканда, өлкөнүн бардык жарандарынын 95,3%ы колдогон. 1978-жылкы Кыргыз ССРинин Конституциясына ылайык, 1990-жылы октябрда парламент тарабынан шайланган Президент көз карандысыз мамлекеттин жаңы сапаттагы башчысы катары ыйгарым укукка ээ болду.
Андан кийин, А.Акаев 1995-жылы декабрда жана 2000-жылы октябрда кайрадан мамлекет башчысы болуп шайланып, 2005-жылдын 24-мартына чейин башкарган.
Азыркы учурда, коомчулук арасында (эң кызыгы, негизинен 30-40 жаштагы муундун өкүлдөрү арасында) А.Акаевдин бийлиги маалындагы жылдар бир тараптуу жана жалаң «кара», «жек көрүндү» өңүттө элестетилет. Ал тургай жарандардын арасында өздөрүнө белгилүү болгон тарыхый «фактылардын» негизинде Акаевдин башкаруусундагы жылдарда «биз XIII-XIV кылымдарда монголдор басып алганда, XVIII кылымда калмактар басып алганда деле мынчалык кыйналган эмеспиз» деп эсептегендер бар.
Албетте, А.Акаевдин ишмердүүлүгүндө ар кандай кемчиликтер болгон (ал өзү буга чейин бир нече жолу мойнуна алган), бул акыры 2005-жылдын март окуяларына жана анын өлкөдөн чыгып кетишине алып келген. Ошол эле учурда тарыхтын таразасында, биринчи Президенттин ишмердүүлүгүнүн оң жактары кандай болгон күндө дагы кемчиликтеринен жана каталарынан ашып түшкөнү чындык.
Экинчи Президент К.Бакиевдин мурунку Президент жөнүндө айткан пикирине көңүлүңүздү бурам («Жолду баскан арбытат» китебинен):
«Кандайдыр бир окуяларга жана ага катышкан адамдарга ар кандай мамиле жасоого мүмкүн. Бирок 1991-жыл кыргыздардын тарыхында кылымдарга сакталып калат. 1991-жылдын 31-августунан жаңы доор- көз карандысыз Кыргызстандын доору башталат. Бул доордук окуя кылымдар бою Кыргыз Республикасынын биринчи Президенти — Аскар Акаевдин ысымы менен түбөлүккө байланышта болот. Ал 1990-жылы өзүнүн шериктештери жана пикирлештери менен биргеликте демократиялык коомго, базар экономикасына, дүйнөлүк шериктештикке карай жаңыча бурулуш жолун баштаган. Өлкө башчысы кабыл алышы керек болгон тарыхый чечимдер – кыргыз эли үчүн эгемендүүлүк, эркиндикти кабыл алуу чечими А.Акаевге тагдырдын буйругу менен тапшырылган. Андан кийин улуттук валютаны киргизүү, жерди жеке менчикке өткөрүү сыяктуу башка бир катар тарыхый чечимдер кабыл алынган». Болбосо К.Бакиев А.Акаевдин ишмердүүлүгүн айдан ачык сындагандардын бири болчу.
Бүгүнкү күндө биздин коомдо коомдук жана саясий ишмерлердин, саясат таануучулардын, юридикалык коомчулуктун арасында Президенттин — мамлекет башчысынын заманбап конституциялык статусу жөнүндө бирдиктүү түшүнүк жок. Айрымдар аны «Англиянын ханышасы» деп эсептешет жана өз ыйгарым укуктарын кайрадан күчөтүүнү сунушташат, ал эми башкалары, тескерисинче, мамлекет башчысынын институтун бийликти дээрлик узурпациялап алган деп айыпташат.
Чынын айтканда, көпчүлүк коомдук жана саясий ишмерлер, «эксперттер» (катардагы жарандарды айтпаганда) азыркы мамлекетте президенттик институтту эмне түзөөрүн, анын функциялары жана мамлекеттик органдардын тутумундагы ролу жөнүндө үстүртөдөн гана билишет. Бул айрыкча Жогорку Кеңештеги шайлоо өнөктүгүндө байкалды — талапкерлердин бардыгы шайлоо алдындагы программаларында мамлекет башчысынын функцияларын жана ыйгарым укуктарын Өкмөттүн жана Жогорку Кеңештин функциялары менен чаташтырып алышкан.
Мамлекеттик бийликти уюштурууну өркүндөтүү жана алардын ишинин натыйжалуулугун жогорулатуу боюнча бүгүнкү демилгелерге байланыштуу талкуу, коомчулуктун, анын ичинде юридикалык коомчулуктун болжолдонуп жаткан иш-чаралардын кесепеттери жөнүндө кеңири талкуусу өтө маанилүү. Карама-каршы чечимдердин айтылышы, юристтер берген сунуштардын ар биринин «макул» жана «каршы» деген чечимдерине кылдаттык менен баа бербөө сыяктуу катачылыктардан кутулуу мүмкүн эмес болуп калды. Бул шашылыш чечимдердин натыйжасы.
Биздин тажрыйбабыз көрсөткөндөй, бийлик бутактарынын ортосундагы карама-каршылык жана алардын пикирлерин этибарга албоо өлкөнүн саясий жашоосу үчүн коркунучтуу болушу мүмкүн. Макулдашылбаган иш-аракеттердин кесепеттери бийлик бутактарынын ортосундагы мамилелерге гана терс таасирин тийгизбестен, өлкөдөгү жалпы саясий кырдаалдын начарлашына алып келиши толук мүмкүн.
Редакция макала үчүн жоопкерчилик албайт, автордун пикири редакциянын көз карашын билдирбейт.