Тарых илимдеринин доктору, профессор Зайнидин Курманов — атайын Elgezit.kg үчүн
Жакында жаңы министрлер кабинети дайындалды, коомдо алар кандай критерийлер менен тандалды деген талкуу жаралды. Алар өлкөнү кризистен чыгара алышабы деген суроолор туулду.
Совет мезгилинде жогорку кызматка дайындалуу үчүн кызматтык тепкичтен өтүү керек эле. Кадрдык резерв түзүлчү. Адамдар өз милдетин аткарууга даярданышчу. Ошондо гана кызматкер ага жүктөлгөн милдеттерди кыйшаюусуз аткарат деген ишеним пайда болчу. Бул СССРде гана эмес, башка цивилизациялуу өлкөлөрдө да болчу.
2008-жылы кыргыз парламент делегациясынын Кытай парламентине болгон иш сапарында фуршет учурунда мага кытай жетекчилеринин бири келип, биздин делегациясынын жаштардан турган курамына таң калып, бизде мындай дайындоолор тез-тез болуп турабы деп таң калды. Мен ага батыштайгыдай муун, элита алмашуу жүрүп жатканын, ошондуктан жаш кадрларды дайындоо көп болуп жатканын айттым. Ал башын чайкап, “бул иш үчүн анча жакшы эмес” деди. Кызматкердин тажрыйбасын, кесиптик сапаттарын эске алуу керектигин айтты. “Биз эч качан мындай тажрыйбаны колдонбойбуз” деди. Мындан кийин ар бирибиз өзүбүздүн пикирде эле калдык. Бирок бул баарлашуу азыркыга чейин мага тынчтык бербей келет. Биз максатыбызга туура эле жол менен кетип жатабызбы? Себеби 30 жылдан бери демократиялык жетишкендиктерди экономикалык ийгиликке айланта алган жокпуз да.
Эч нерсе менен мактана албайбыз!
Кызматка дайындап жатышканда ал иштеп кете алабы, тажрыйбасы, билими жетишип, көйгөйлөрдү чече алабы деп ойлонушабы? Иш берүүчү мен даяр эмесмин, мен ишти алып кете албайм деген сөздү укту беле? Өзүмдүн тажрыйбамда мындай болгонун эстей албайм. Бирок эгерде сунушту аткара албасыма көзүм жетсе, дайыма баш тартып келгем. Биздеги ийгиликсиз иштердин баары дал ушундан улам окшобойбу.
Адамдар өлкөсүнүн, элинин алдында жоопкерчиликти сезишпейт.
Бир саатка халифалар. Өлкөнү өзүнүн шоопуру менен бирге оюна келгенди кылган адам 6 жыл бою башкарды. Бардык аткаминерлер аларга баш ийип берди. Эч ким деген жок. Мындай кадрлар менен кандай жетишкендиктер болмок эле? Компетенттүү, өзүң сыйлаган, кесипкөй адам эч качан буга макул болмок эмес. Ал эми 2020-жылдын октябрында ким гана Бишкектин мэри болом деген жок. Уурдаганы бара жатышса керек да. Алар андан башка эмне кыла алышмак эле?
Кадр саясатындагы ушул туура эмес эсептөөлөрдүн бардыгы, менимче, 2 категорияга бөлүнөт: саясатчылар, б.а. саясий дайындоочулар жана кесипкөйлөр.
Биринчисинде адам сөзсүз эле өз кесибинин ээси болушу зарыл эмес, ал кесипкөй саясатчы болуусу шарт – партиянын же фракциянын жетекчиси же партиянын мүчөсү болуп, анын принциптерин, көз караштарын бөлүшүп, чечен болуп, элди, саясатчыларды, депутаттарды, министрлерди ж.б. ишендире билүүсү шарт. Ошондуктан чет өлкөлөрдө жарандар жана аялдар Коргоо министри болуп жатышат.
Стокгольмдо мен Швециянын Коргоо министр менен таанышып калдым, ал мурда мугалим болгон экен. Ал анын миссиясы парламентте аскердик бюджетти кабыл алдырып, саясат менен байланышкан маселелерди чечүү экенин айтканда таң калгам. Ал эми кесипке байланышкан маселелерди анын кол алдындагы генералдар чечишет экен. Ал генералды эмнеге министр кылып дайындаса болбойт деген суроомо, армияда кызыкчылыктар кагылышы болуп калбашы үчүн деген жооп айтты. Баары түшүнүктүү болду!
Ал эми биз болсо 20 жылдан бери системаны оңдой албай келебиз. Бул жерде адамдын жаш курагы деле анча мааниге ээ эмес экени түшүнүктүү болду. Саясий лидерлер президент, премьер-министр жана министр болушат. Алардын билими жана кесиби мааниге ээ эмес.
Ал эми саясат менен алек болгусу келбеген кесипкөй кадрларды даярдоо менен Өкмөттүн алдында түзүлгөн кадрдык агенттиктер алек болушу керек. Алар аркылуу бардык мамлекеттик кызматкерлер текшерүүдөн өтүп, компетенттүү жана кесипкөй экенин далилдеши керек. Мисалы, Италияда сот кесибин таштап, саясатка кетсе, ал кайра сот боло албайт. Ошондуктан сот гана болууну каалагандар сот кесибин тандашат.
Өкмөттүн мамлекеттик кадр кызматы тууганчылык, жердештик, достукка жана коррупцияга карабай, иштей албаган кадрлардын дайындалуусуна жол бербеши керек. Мындай кадрдык саясаттын дагы бир оң жагы, ал саясий партиялардын өнүгүүсүнө чоң стимул болот.